I primi accenni al dolore
“sciatico” risalgono ad Ippocrate (460-370 a.C.),
Celso (30 a.C.-50 d.C.), Galeno (130-200);
riferimenti successivi si trovano in Fernelio
(1497-1558), Riolano (1580-1657), Spigelio
(1578-1625); altre generiche dissertazioni sull’argomento sono riportate da Wedel (1680), Vesti (1708), Valter (1721), Stock (1731).
[1]
La sciatica trova la sua prima
caratterizzazione “nervosa” e la sua corretta precisazione topografica nel 1764
quando il giovane Domenico Cotugno presenta il suo
<Commentarius> “De Ischiade
Nervosa” che è una eccellente dissertazione di
anatomia descrittiva, di interpretazione clinica, di proposizione terapeutica.
Tale lavoro fu il risultato di studi anatomici approfonditi e ripetuti che lo
portarono a distinguere una “arthriticae ischiadis” da una “nervosa” (cuius
maxime res latent adhuc in obscuro); di quest’ultima, pur
dandone un’attribuzione patogenetica errata (idrope del nervo), fornisce una esauriente
descrizione anatomica e clinica suddividendola in anteriore e posteriore, a
seconda se la sede del dolore interessa il nervo crurale o lo sciatico, e
distinguendola in tre stadi (infiammatorio, idropico, paralitico).
La sciatalgia è stata successivamente
oggetto di numerosi ed approfonditi studi da parte di vari Autori che ne hanno
definitivamente sancita la natura radicolare e per quanto riguarda l’etiopatogenesi l’attribuzione al conflitto osteo-disco-radicolare. I contributi più significativi
sono stati inizialmente di Virchow (1857), Kocher (1896), Golwaite (1911),
etc. e successivamente di Alajuoanine e Sicard, Petit-Dutaillis e De Seze (1945), Putti, Delitala, Scaglietti, De Marchi,etc. [2,3]
I - Vulgo medicis est notum, dolorem pertinacem, qui raro utramque coxam, saepius autem alterutram,
e regione articuli cum
femore prehendit,
sic ut claudum suo ex latere
aegrotatum efficiat, ischiadem nominari…
II - Ischiadis autem species variae sunt… Duae igitur summae possunt ischiadis species constitui; altera in qua dolor fixus in coxa ulterius non excurrit; altera in qua subjectum laesae coxae pedem, continuo tractu propagatus, attingit. Priori…arthriticae ischiadis nomen recte inditum
puto: alteri, quod semper sedeat in nervis coxam trascendentibus…nervosa
ischiadis nomen portasse convenerit.
III – De arthritica vero ischiade nobis in praesens nulla erit quaestio… Dicam tantum de nervosa, cuius
maxime res latent adhuc in obscuro… Sunt
autem nervosae ischiadis species duae. Altera enim fixum dolorem habet in coxa, precipue post majorem femoris trochanterem, qui sursum ad os sacrum, deorsum, per exterius femoris latus, ad poplitem usque vim suam extendit: raro hic autem in poplite dolor definit, sed saepius a poplite,
vel per capitis fibulae exteriora declinans, in priorem descendit cruris partem & secundum exterius latus spinae tibiae anterioris percurrens, ante malleolum exteriorem in dorsum pedis tandem definit; vel demissus in suram per malleolum exteriorem plantam pedis attingit. Altera vero species fixum dolorem in inguine ostendit, qui per interiorem femoris, ac surae,
partem versus pedem propagatur.
Priorem quod posticas insideat
coxae partes, totaque fundentur in ischiadici nervi affectione, ischiadem nervosam
posticam appello: alteram,
quod coxae priora possideat, nervique cruralis passione generetur, nervosam ischiadem anticam nominabo. De singulis quid habeam observatione compertum, quidque sentiam, nunc brevitur dicam…
Bibliografia: 1) Lombardi F.: Le scoperte
anatomiche di Domenico Cotugno, Coll.
Scientia Veterum, Napoli,
1964. 2) Introzzi P.: Trattato Italiano di
Medicina
Interna. Ed. Ist. Coll. Cult., 1964. 3) Sterpellone L.: I Protagonisti della Medicina, Ed. Piccin, 1983. 4) D.Cotugno: “De Ischiade Nervosa”, R.Graeffer Ed., Vienna, 1774; 5) D.Cotugno: “A Treatise on the Nervous Sciatica,
J.Wilkie Ed., London, 1775;
6) D.Cotugno: “De Ischiade
Nervosa”, Ed. Typograph.
Simoniaca, Napoli, 1779. 7) Commentario su la sciatica nervosa di D.Cotugno
recato in italiano, Ed. R.Ghio,
Napoli, 1860. [4,5,6,7: Biblioteca Nazionale, Napoli]